Trong bối cảnh hiện nay, đầu tư cho khoa học và công nghệ không chỉ là một yêu cầu cấp thiết mà còn là một yếu tố quyết định cho sự phát triển bền vững của đất nước. Để lĩnh vực này thực sự trở thành động lực cho sự phát triển kinh tế, cần có một cách tiếp cận toàn diện, từ việc phân bổ ngân sách đến cách thức chi tiêu hiệu quả và phù hợp với thực tiễn.
Hình ảnh từ phòng thí nghiệm của một nhà máy dược phẩm công nghệ cao tại Khu công nghệ cao Hòa Lạc.
Phân bổ ngân sách chưa hợp lý và hiệu quả chưa cao
Trong suốt 40 năm đổi mới, Đảng và Nhà nước đã xác định khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu. Tuy nhiên, thực tế cho thấy lĩnh vực này vẫn chưa được đầu tư đúng mức. Tỷ lệ đầu tư thấp, cơ cấu phân bổ chưa hợp lý và khả năng hấp thụ vốn còn hạn chế là những vấn đề tồn tại kéo dài.
Theo thông tin từ Kiểm toán Nhà nước, trong giai đoạn 2020-2022, chi ngân sách cho khoa học và công nghệ chỉ đạt trung bình 17.494 tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,01% tổng chi ngân sách và 0,2% GDP. Trong khi đó, các quy định hiện hành yêu cầu tỷ lệ này phải đạt tối thiểu 2% GDP.
Thực tế cho thấy, mức đầu tư cho khoa học và công nghệ của Việt Nam vẫn thấp hơn nhiều so với mức trung bình toàn cầu. Theo số liệu từ UNESCO, mức chi cho nghiên cứu và phát triển (R&D) trung bình toàn cầu là 1,93% GDP, trong khi các nước Đông Nam Á là 1,07%. Các quốc gia như Hàn Quốc, Nhật Bản và Hoa Kỳ đầu tư lần lượt 4,92%, 3,2% và 3,54% GDP cho lĩnh vực này. Ngay cả những nước có GDP tương đương như Singapore, Thái Lan và Malaysia cũng có mức đầu tư cao hơn Việt Nam từ 2,3 đến 5,1 lần.
Ông Hoàng Văn Lương cũng chỉ ra rằng, mặc dù mức đầu tư cho khoa học và công nghệ còn thấp, nhưng khả năng hấp thụ vốn của ngành này lại chưa tương xứng. Tình trạng hủy dự toán, hoàn trả ngân sách và chuyển nguồn sang năm sau diễn ra khá phổ biến.
Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ cơ chế chính sách còn rườm rà và thiếu linh hoạt. Những thủ tục tài chính phức tạp và sự chậm trễ trong việc ban hành cơ chế đấu giá tài sản trí tuệ đã làm chậm quá trình ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn.
Giáo sư Lê Văn Nghị, Giám đốc Phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia về Động lực học sông biển, đã chia sẻ một ví dụ điển hình về quy trình mua sắm thiết bị nghiên cứu. Để mua một chiếc máy tính trị giá 72 triệu đồng, đơn vị phải chia thành hai hóa đơn do quy định yêu cầu đấu thầu cho các thiết bị trên 50 triệu đồng. Điều này không chỉ làm tăng thời gian mà còn không phù hợp với đặc thù nghiên cứu.
Xây dựng chiến lược đầu tư thông minh và linh hoạt
Đến năm 2025, Chính phủ đã đặt ra mục tiêu chi ít nhất 3% ngân sách cho khoa học và công nghệ, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc hiện thực hóa yêu cầu của Nghị quyết về phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, vấn đề cốt lõi không chỉ nằm ở việc “chi bao nhiêu” mà còn ở “chi như thế nào cho hiệu quả”.
Giáo sư TS Hồ Tú Bảo nhấn mạnh rằng các quốc gia phát triển thường xây dựng mục tiêu và chiến lược khoa học rõ ràng, từ đó xác định cấu trúc đầu tư phù hợp. Việt Nam cần học hỏi tinh thần này nhưng không nên sao chép mô hình của các nước khác. Tỷ lệ đầu tư cần phải dựa trên mục tiêu chiến lược và điều kiện thực tiễn của đất nước.
PGS.TS Vũ Văn Tích cũng cho rằng việc tăng cường đầu tư cần phải gắn liền với năng lực thực tế của ngành khoa học. Nếu không tính đến trình độ đội ngũ, khả năng hấp thụ của nền kinh tế và hệ thống chính sách liên quan, việc rót vốn có thể dẫn đến lãng phí và khiến xã hội quay lưng lại với khoa học.
Để nguồn lực thực sự trở thành động lực phát triển, cần có một kế hoạch phân bổ ngân sách dựa trên cơ sở chiến lược rõ ràng. Các ưu tiên cần được xác định, như nâng cao năng lực nghiên cứu cơ bản, đầu tư vào các lĩnh vực mũi nhọn và phát triển cơ sở hạ tầng R&D hiện đại. Đặc biệt, cần đổi mới cơ chế tài chính, chuyển từ mô hình “giao tiền – kiểm soát quy trình” sang “giao quyền – kiểm soát kết quả”. Mô hình này sẽ giúp các tổ chức nghiên cứu linh hoạt hơn trong việc sử dụng kinh phí và tăng cường trách nhiệm trong việc tạo ra sản phẩm ứng dụng thiết thực.
